پلاك ميكروبي ماده اي بي رنگ و چسبنده شامل ميكروبهاي موجود در دهان ، بزاق، و خرده هاي مواد غذايي مي باشد. پلاك محل مناسبي براي تغذيه و زيست كليه ميكروبهاست و تعداد آنها ممكن است بين ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۱ ميكروب در هر گرم وزن پلاك برسد. اين ميكروبها كه مهمترين آنها streptococcus mutants است ، با استفاده از كربوهيدراتهايي مثل ساكارز، گلوكز و فروكتوز ، اسيد ايجاد مي كنند. اسيد توليد شده به علت تماس مداوم با سطح ميناي دندان ، ابتدا مينا را مورد حمله قرار داده و سپس در عرض مدتي كه به عواملي مانند زمينه جسمي فرد ، مقدار و دفعات مصرف مواد قندي و … وابسته است به عاج دندان مي رسد. چنانچه پوسيدگي از عاج نيز بگذرد، ميكروبها به مغز دندان دسترسي مي يابند و بدين ترتيب مغز دندان به منبع عفونت تبديل مي گردد.
بهترين راه جلوگيري از اين گونه ضايعات پيشگيري از بوجود آمدن آنهاست. از ميان عوامل پيشگيري كننده، كنترل پلاك بايد به عنوان اولين مورد درجه بندي شود. كنترل پلاك به طور شيميايي يا مكانيكي توسط مراقبت خود فرد يا به صورت حرفه اي به كمك دندانپزشك و يا بهداشتكار دهان انجام مي شود.
براي پيشگيري و كنترل پوسيدگي هاي دنداني، استفاده از فلورايد بعد از كنترل پلاك بايد در دومين مرتبه طبقه بندي شود. سالهاست كه تاثير فلورايد بر سلامت دندان ها ثابت شده و هنوز مطالعات زيادي در اين زمينه انجام مي پذيرد. فلورايد به صورت افزايش مقاومت ساختمان دندان در مقابل تحليل ميناي دندان عمل مي كند و از طرف ديگر تا حدودي ميكروبهاي پلاك دنداني را مهار مي نمايد.
۱- منابع تامين كننده فلورايد:
فلورايد از دو طريق جذب عمومي ( systematic ) و موضعي ( topical ) مفيد واقع مي گردد.
در روش جذب عمومي، فلورايد به صورت خوراكي به بدن و دندان ها مي رسد، روشهاي خوراكي استفاده از فلورايد شامل موارد ذيل مي باشد:
- افزودن فلورايد به آب آشاميدني شهرها:
يكي از اصلي ترين منابع تامين كننده فلورايد مورد نياز بدن، آب شرب مصرفي مي باشد. آب مصرفي شهري بسته به اينكه از منابع سطحي و يا عميق تامين شود، حاوي مقادير متفاوتي از اين يون هستند. آبهاي عميق به طور معمول به دليل عبور از لايه هاي داراي تركيبات فلوئور ، حاوي غلظت بيشتري از فلورايد هستند. امروزه در كشورهاي پيشرفته دنيا ميزان فلورايد در آب مصرفي شهري توسط سازمان هاي ذي ربط تنظيم مي شود. به عنوان مثال ميزان فلورايد آمريكا از ۶۰ سال پيش با افزودن تركيبات فلورايد تنظيم شده و بررسي ها نشان دهنده كاهش پوسيدگي دندان در كودكان تا ۶۰% و در بزرگسالان تا ۳۵% مي باشد. همچنين در يك تحقيق انجام شده روي حدود ۴۰۰۰۰ نفر در رده سني ۵ تا ۱۷ سال در آمريكا نشان داده شده كه در يك دوره ۷ ساله ( ۱۹۸۰-۱۹۸۷) با مصرف بيشتر فلورايد از طريق آب مصرفي، خميردندان ، دهان شويه و مكمل هاي غذايي ميزان پوسيدگي دندان ۱۳% كاهش يافته است.
- استفاده از غذاهاي حاوي فلورايد:
به جز آب آشاميدني چاي ، سيب درختي ، تخم مرغ، قلوه، انواع ماهي، ميگو، بعضي از انواع قارچهاي خوراكي و انواع سبزيجات حاوي فلورايد هستند.
- مصرف قرصهاي فلورايد:
از اين روش مي توان براي افرادي كه دچار كمبود شديد فلورايد هستند و در مناطقي كه فلورايد آب آشاميدني كمتر از ۳/۰ ميلي گرم در ليتر باشد ، با تجويز دندانپزشك يا پزشك استفاده كرد.
- افزودن فلورايد به شير:
با اين روش مي توان افرادي را كه به فلورايد بيشتري نياز دارند ، تحت درمان قرار داد.
- افزودن فلورايد به نمك طعام:
اگر مقدار فلورايد آب آشاميدني شهري از ۶/۰ ميلي گرم در ليتر كمتر باشد و به دلايلي فلورايد آب آشاميدني را نمي توان تنظيم كرد، مي توان با افزودن فلورايد به نمك طعام اين كمبود را جبران نمود. اين كار نخستين بار در كشور سوئيس انجام شد.
و اما روشهاي موضعي استفاده از فلورايد كه موارد ذيل را دربرمي گيرد:
- استفاده از فلورايد در مطب دندانپزشكي ( فلورايدتراپي):
در اين روش ابتدا سطح دندانها با وسايل خاصي تميز گشته و آنگاه ژل فلورايد به مدت معيني روي دندانها گذاشته مي شود. اين كار بايد يك يا دو بار در سال از ۳ تا ۱۳ سالگي تكرار شود. بيشترين اثر اين روش زماني است كه تمام دندان هاي پوسيده قبل از گذاشتن فلورايد درمان شده باشند.
- استفاده از دهان شويه هاي حاوي فلورايد:
بهترين نتيجه از مصرف سديم فلورايد با دوز مصرف ۰۵/۰ % به طريق گرداندن محلول در دهان به مدت ۱ تا ۲ دقيقه در روز حاصل شده است. مدت كافي استفاده از اين محلول ها و قورت ندادن آنها در حين مصرف مهم است. به همين علت استفاده از اين دهان شويه ها در سنين زير ۶ سال توصيه نمي شود.
- استفاده از فلورايد در خميردندان ها:
وظيفه اصلي خميردندان عبارت است از سهولت برداشت مكانيكي پلاك با مسواك زدن و عمل كردن به عنوان يك وسيله حمل مواد فعال ( فلورايد، عوامل كنترل كننده پلاك، عوامل ضد جرم و …). خميردندان هاي حاوي فلورايد به ميزان ۲۰ تا ۳۰ درصد از پوسيدگي دندان ها مي كاهند. از مهمترين تركيباتي كه به عنوان منبع فلورايد در خميردندان استفاده مي شود مي توان به سديم مونوفلوروفسفات و سديم فلورايد اشاره كرد.
- از ديگر سيستمهاي حمل به منظور كاربرد موضعي فلورايد مي توان خلال دندان ، نخ دندان و آدامس كه داراي اثرات متوقف كننده پوسيدگي دندان هستند را نيز نام برد.
۲- مكانيسم هاي ضد پوسيدگي فلورايد:
* افزايش مقاومت ميناي دندان:
وقتي ميناي دندان در معرض PH حدود ۵/۵ يا پايين تر ناشي از توليد اسيد توسط ميكرو ارگانيسم ها قرار مي گيرد، هيدروكسي آپاتيت كه ماده اوليه تشكيل دهنده ميناست طبق معادله ذيل حل خواهد شد:
Ca10 (PO4)6(OH) 2 + 8H+ ª ۱۰ Ca+ + 6HPO4-2 + 2H2O
در حضور ماده فلورايد، هيدروكسي آپاتيت به فلوئوروآپاتيت تبديل مي گردد كه درصد حلاليت آن در اسيد ترشح شده از ميكروبهاي پديد آورنده پوسيدگي بسيار كمتر از حلاليت ماده اوليه تشكيل دهنده ميناست.
Ca10 (PO4)6(OH) 2 + 2F- ª Ca10 (PO4)6F2 + 2OH-
* تداخل با ميكروارگانيسم ها:
فلورايد در محيط دهان مي تواند به عنوان يك ماده ضد عفوني كننده عمل كند، چرا كه با تاثير بر متابوليسم پلاك قادر به كاهش تعداد ميكروبهاي موجود در دهان بوده و همچنين مانع از رشد و تكثير آنها مي گردد.
* رمينراليزاسيون آسيب هاي اوليه:
رسوب مواد معدني در نقايص مينايي و ضايعات پوسيدگي ( لكه سفيد) مي تواند منجر به جايگزيني قسمتي از مواد معدني از دست رفته مينا شود كه اين فرايند رمينراليزاسيون ناميده مي شود. حضور فلورايد همراه با تشكيل مواد معدني CaF2 و Ca10 (PO4)6F2 و رسوب آنها براي ايجاد پديده رمينراليزاسيون بسيار مهم مي باشد، بطوريكه رسوب اضافي مواد معدني مذكور مي تواند منافذ سطح ضايعه را ببندد و حتي منجر به مهار بيشتر آن شود.
* اثر بر روي سطح مينا:
فلورايد مي تواند جذب پروتئين را از سطح مينا كاهش دهد كه اين عمل خود منجر به كاهش سرعت ايجاد پلاك مي شود.
۳- اثرات منفي فلورايد:
تا به حال شناخته شده ترين اثر جذب اضافي فلورايد، فلوئوروزيس مي باشد كه منجر به ايجاد نقايص ويژه اي در دندان مي گردد كه خفيف ترين شكل آن ايجاد لكه هاي سفيد به رنگ گچ بر روي ميناي دندان سالم است و اين لكه هاي سفيد به تدريج به رنگ قهوه اي متمايل مي شوند.
۴- بحث و نتيجه گيري:
با توجه به نقش بسزاي فلورايد در جلوگيري و توقف پوسيدگي دندان لازم است استفاده از اين ماده با ارزش در كشور ما نيز بيشتر مورد توجه قرار گيرد. پاره اي از مهمترين برنامه هايي كه توجه و اجرا آنها در اين زمينه لازم است، شامل موارد ذيل مي باشد:
– فلورايد تا حد استاندارد به آب شرب مصرفي اضافه گردد.
– در صورت عملي نبودن تنظيم فلورايد آب آشاميدني شهرها، مي توان فلورايد را به آب آشاميدني مهد كودكها، دبستانها و مدارس راهنمايي اضافه نمود.
– با توجه به اينكه بيشترين تاثير فلورايد در دوران بارداري و شيردهي و نيز دوره دندانهاي شيري ( از ۶ ماهگي تا ۶ سالگي) مي باشد، لازم است تا آموزشهاي لازم به مادران جهت تغذيه مناسب در اين زمينه داده شود. ضمن آنكه اين عمل باعث محافظت دندانهاي خود مادر نيز مي شود.
– از آنجاييكه خميردندان همراه با مسواك به منظور افزايش بهداشت دهان و دندان به طور روزمره مورد استفاده عموم قرار مي گيرد، اولا بايد استفاده از فلورايد در فرمولاسيون كليه خميردندانها به صورت الزامي باشد، دوما به مردم آموزش داده شود كه تركيبات روي ليبل خميردندان را خوانده و در صورت نداشتن فلورايد از خريد آن خودداري كنند، چرا كه مصرف خميردندان بدون فلورايد اثري در كاهش پوسيدگي دندان ندارد.
به افراد آموزشهاي كافي جهت كنترل پوسيدگي دندانهاي خود زير نظر دندانپزشكان و اهميت اين كار داده شود. آموزش اين نكته به خصوص به والدين كودكان اهميت بسيار دارد. علاوه بر آموزش ، ارتباط هرچه بيشتر دندانپزشكان و بهداشتكاران با مدارس نيز مي تواند در اين زمينه مفيد باشد. همچنين لازم است كه همكاري مراكز بهداشتي- درماني به منظور درمان بيماريهاي دهان و دندان و فلورايد تراپي به خصوص در كودكان و نوجوانان با نرخهاي ارزانتر جلب گردد.
منابع:
۱- Axelsson, P. Risk Prediction & Preventive Dentistry, 2003.
۲- Mellberg, R. Fluoride in Preventive Dentistry, 1983.
۳- American Dental Association fluoridation facts, www.ada.org, 2005.
۴- World Health Organization (WHO) Environmental health criteria 227- fluorides, whqlibdoc. Who.int/ehe/WHO_EHC_227.pdf, 2002.
۵- Jones, C.; Taylar, G.; Woods, K.; Whittle, G.; Evans, D.; Young, P.; Commuunity Dent- Health, 1997.
۶- جوانبخت ، م. من و دندانهای کودکم،۱۳۷۹٫
